Manastir na Cetinju ima isti značaj za pravoslavce kao i Pećka patrijaršija

Taj manastir srušili su Mlečani 1692. godine, a obnovio ga je mitropolit Danilo Petrović početkom 18. veka. Tada je obnovljen u blizini srušenog, na mestu gde se najverovatnije nalazio dvor Crnojevića, pri čemu su sa starog zdanja preneseni ktitorski natpis koji se nalazi iznad ulaznih vrata hrama, kapiteli na manastirskom konaku i grb Crnojevića uzidan u spoljnu stranu oltarske apside Crkve Rođenja Presvete Bogorodice. Iako je od svog obnavljanja bio na velikim iskušenjima, paljen i rušen nekoliko puta, od tog vremena, pa do danas, ova episkopska stolica potvrdila je svoju apostolsku misiju.

U Crnoj Gori teokratija je bila prisutna duže od tri veka: cetinjski mitropoliti postaju i vladari državice koja se formirala oko Cetinjskog manastira, a pritom i nosioci ideje „slavjano-serbskog“ ujedinjenja sa Pećkom patrijaršijom, kao njeni egzarsi od 1750. godine. Tu su izuzetnu ulogu imali Sveti Petar Prvi Cetinjski i Sveti Petar Drugi Lovćenski Tajnovidac. U jednom periodu, među zidinama Cetinjskog manastira nalazila se, pored duhovne, i sva zakonodavna, sudska i izvršna vlast Crne Gore. Zato bi se moglo reći da je Cetinjski manastir jedinstven u čitavoj pravoslavnoj vaseljeni, jer je u najtežim istorijskim previranjima na prostoru Crne Gore zapravo bio i manastir i grad i država, o čemu svedoče manastirska zdanja i institucije koje su u njima radile.
Od osnivanja Cetinjskog manastira kao sedišta Zetske mitropolije, cetinjski mitropoliti su istovremeno i njegove starešine. Među njima bilo je svetitelja, ispovednika, mučenika, velikih pesnika, književnika, istoričara, filozofa, prevodilaca, crkvenih organizatora i velikih državnika. Prema dosad poznatim podacima, današnji arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije je 41. starešina Cetinjskog manastira od njegovog osnivanja.
Ono što daje posebno mesto Cetinjskom manastiru jeste Obodsko-cetinjska štamparija, prva ćirilična južnoslovenska štamparija u 15. veku. Njeno osnivanje dešava se u epohi pronalaska štampe: tu je odštampana Biblija, 1455. godine na slavjano-serbskom jeziku (ćirilo-metodijevskom, kako ga nazivaju neki lingvisti) i na tome je utemeljena je sva potonja prosveta, pismo, jezik, književnost i bogoslovlje Crne Gore.

 Do sredine 19. veka manastir je bio prvenstveno mitropolitsko i državno sedište, te je i život u njemu bio tome prilagođen i time omeđen. I posle razdvajanja svetovne od duhovne vlasti, do kojeg je došlo posle smrti mitropolita Petra Drugog 1851. godine, manastir na prvom mestu služi kao episkopski dom.

Pod utiskom takve viševekovne uloge Cetinjskog manastira, ljudi su najčešće previđali da je Cetinjski manastir pre svega molitveno mesto, a tek onda mitropolitsko sedište, kulturno-istorijski spomenik, administrativni centar, prostor za kulturna dešavanja… Neprekidno ispunjavajući svoju duhovno-prosvetnu misiju, monasi Cetinjskog manastira su od prvoga dana u skladu sa svojim mogućnostima, radili i na opismenjavanju i učenju osnovnim istinama pravoslavne vere mladih pokoljenja Crne Gore. Pri Cetinjskom manastiru od samog njegovog nastanka, radila je manastirska škola. Cetinjski manastir sa svojim starešinom i monasima i u najtežim vremenima borbe za opstanak i očuvanje svetinje bio je glavni duhovno-prosvetni stožer i čuvar narodne duše, svesti i savesti.
U manastiru se danas čuvaju velike svetinje hrišćanskog sveta: ruka Sv. Jovana Krstitelja, deo Časnog krsta i čudotvorna ikona Majke Božje („Filerimos“), koju je, prema predanju, naslikao apostol i jevanđelist Luka. Pod svodovima Cetinjskog manastira nalaze se i mošti Svetog Petra Cetinjskog, „svetilnika pravoslavlja i u svoje i u naše vrijeme“, kako ga je jednom opisao jedan od starešina manastira. Mnogi kažu da je, po značaju, u pravoslavnom svetu Cetinjski manastir na drugom mestu, odmah iza Pećke patrijaršije.